Tarımsal Kriz ve Gıda Güvenliği Alarmı
Ülkemizde ciddi bir tarımsal kriz yaşanmaktadır. Ürünler, tarladan toplanmadan sürülüyor, çiftçiler alıcı bulamıyor, tüketiciler ise artan fiyatlar nedeniyle ürünlere erişim sıkıntısı yaşıyor. Gelecek yıl tarlalara ne ekileceği, daha doğrusu ekim yapılabilip yapılmayacağı konusunda dahi endişeler mevcut. Gıda güvenliği konusunda alarm veriliyor!
Tarım ve Orman Bakanı İbrahim Yumaklı, 16 Ekim Dünya Gıda Güvenilirliği Günü’nde küresel temanın “Beklenmeyene hazırlıklı ol” olarak belirlendiğini ifade etti. Türkiye’de ise durum oldukça farklı; 2006 yılından beri inşa edilmeye çalışılan tarım politikasının temellerinin çökmekte olduğuna dair bir rapor paylaşacağım. Bu durumu daha iyi anlayabilmek için, sizi 22 yıl öncesine götürmem gerekecek. İşleyeceğimiz konunun merkezinde, 2011 yılı itibarıyla AKP hükümetinin tarımsal yol haritası bulunuyor.
TARBİL Projesi ve İlk Adımlar
Kamuoyunda sonradan “TARBİL” olarak bilinen, kapatılan Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) tarafından yürütülen çalışmalar, 2002 yılında İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) tarafından planlanan “TARSEY Tarım Sektörü Entegre Bilgi Yönetimleri Sistemi” ile başlamıştı ve 2016 yılına kadar sürmüştü. Bu süreçte, sahada 10 bin ziraat mühendisi, su ürünleri mühendisi ve veteriner, köylerdeki gözlem ve uygulamalarıyla projeye destek verdiler. Başta küçük çiftçiler olmak üzere milyonlarca kullanıcıya anında bilgi ve uyarı iletimi sağlamayı hedefleyen bu sistemler için 100 milyon dolarlık bir bütçe oluşturulmuştu.
TARBİL Projesi, Gıda, Tarım ve Hayvancılık, Kalkınma Bakanlıkları ve Devlet Su İşleri İdaresi (DSİ) arasında 28 Ekim 2011 tarihinde imzalanan bir protokol ile hayata geçirildi. Proje, Tarımsal Reformlar Genel Müdürlüğü öncülüğünde yürütüldü ve çeşitli kamu kurumlarıyla teknoloji ve GSM şirketlerinin katılımıyla genişleyerek sürdü. Nihayetinde tasarlanan 1200 istasyonun 400’ü tamamlandı ve tarım ürünleri için gerekli veri tabanı oluşturuldu. Böylelikle, rekolte tahmini ve planlaması en doğru şekilde yapılabilmesi için “Zirai Meteorolojik Gözlem İstasyonları” kullanıldı. Bu sistem, dünyada ilk kez çift yönlü veri transferine olanak tanıdı.
TARBİL Projesinin Yükselişi ve Düşüşü
Uydu teknolojileri kullanılarak istasyonlardan alınan veriler, İTÜ’de bulunan merkezde toplandı, analiz edildi ve kullanılabilir hale getirildi. Türkcell’in 2015 yılı faaliyet raporunda, “Zirai meteorolojik gözlem istasyonlarının kurulumunu gerçekleştirdik. T.C. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından yürütülen tarımda verimliliğin artırılmasını hedefleyen TARBİL projesini İTÜ ile birlikte yürütüyoruz” ifadelerine yer verildi.
29 Ocak 2015 tarihinde TÜYAP Avrasya Tarım Fuarı’nda TARBİL projesi kapsamında Huawei’den satın alınan 15 bin tablet, TARGEL (tarımsal yayını geliştirme projesi) personeline ve yurdun dört bir yanında çiftçilere dağıtıldı. Tüm veriler, aynı anda Tarım ve Çevre bakanlıkları, TÜİK ve Tarım Kredi Kooperatifleri ile tarım sigorta şirketi TARSİM’in sahada çalışan personeline ulaştırıldı. Proje, ilk kez Kasım 2013’de İTÜ Tarım ve Çevre Bilişim Uygulama ve Araştırma Müdürü Doç. Dr. Berk Üstündağ tarafından kamuoyuna tanıtıldı.
25 Şubat 2015’te dönemin Başbakanı Ahmet Davutoğlu, “Tarım Sektörü Entegre Yönetim Bilgi Sistemi-TARBİL” projesinin resmi tanıtımını gerçekleştirdi. Bu önemli toplantıya, dönemin Tarım Bakanı Mehdi Eker’in yanı sıra 6 ülkeden bakanlar, Yargıtay-Sayıştay başkanları, sivil toplum temsilcileri ve basın mensupları katıldı. Davutoğlu, TARBİL projesini “devrim” olarak nitelendirerek, “Bu devrimleri gerçekleştirecek yeni Türkiye’yi inşa edeceğiz” dedi. TARBİL sisteminin üç boyutunu şu şekilde özetledi:
- 5-10 yıllık makro stratejik planlar yapabileceğiz. E-devlet ile tarım sistemi bütünleşik hale geliyor.
- Çiftçi ile tarımın temel aktörlerini ekonomik ve sosyal alanda bir araya getiren bir proje.
- Tüketici açısından, tükettiği gıda hakkında bilgi sahibi olma hakkı var.
İngiltere’de Aberdeen Üniversitesinde Tarım Ekonomisi alanında master, Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü’nde doktora yapan Veteriner Hekim Bakan Dr. Eker, projeyi “Soylu atların sessiz sedasız doğurduğu nadide küheylan taylara” benzetti. TARBİL’in teknik yararları, gerekliliği ve dünyada tekliği üzerine vurgu yaparak, “Yerli ve Milli” olduğunu ifade etti.
TARBİL Projesinin Son Anları
Projenin ilerleyişi bu yönde ilerlerken, maalesef ki TARBİL’in hazin sonu, Sayıştay raporları ve İTÜ yerleşkesinde yarım kalan TARBİL merkez inşaatının izlenmesiyle ortaya çıktı. TARBİL projesi kapsamında inşa edilmesi planlanan “İTÜ Ayazağa Yerleşkesi Tarımsal İzleme ve Bilgi Sistemleri Binası” için yaklaşık 30 milyon artı KDV (yaklaşık 35 milyon TL) tutarında bir sözleşme imzalanmıştı. Sayıştay’a göre, bina yatırımı için TARBİL bütçesinden 12 milyon lira ayrıldığı, üstünü Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’nın tamamlayacağı ifade edildi.
Ancak, Bakanlığın 27 Ocak 2016 tarihli yazısı ile bütçede ödenek olmadığı için TARBİL merkez inşaatı için bütçe aktarmadığı kaydedildi. Neticede, 2015-2016 yılları içerisinde ödenek olmaması nedeniyle İTÜ kampüsündeki merkez binanın gerçekleşme oranı yüzde 50’de kaldı. 26 Eylül 2019 tarihli Sayıştay raporunda, inşaatın tamamlanmaması nedeniyle kamu kaynaklarının etkili, ekonomik ve verimli kullanılmadığı vurgulandı. İnşaatı tamamlayan İTÜ, binayı idari yapı olarak kullanmaya başladı.
Projenin Kaderi ve Sonrası
TARBİL projesinin geleceği baştan belli gibiydi. Merkez binanın ihalesinin yapıldığı 19 Ağustos 2015 tarihinden yalnızca 9 gün sonra, seçimlere 2.5 ay kala projenin en önemli ismi Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanı Mehdi Eker görevden alındı. En uzun süre bakanlık yapan Eker’in yerine atanan Bakan Yardımcısı ve AKP Diyarbakır Milletvekili Kutbettin Arzu, bu görevi yalnızca 1 Kasım seçimlerine kadar sürdürdü. Arzu, 30 Ağustos 2023 günü Yalova’da tatil yaptığı sırada, Türkiye Büyük Millet Meclisi lojmanlarının havuzunda ölü bulundu. Arzu’nun kalp krizi geçirdiği belirlendi.
24 Kasım 2015 tarihinde kurulan AKP hükümeti kabinesinde, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanı olarak Bursa AKP Milletvekili Faruk Çelik göreve geldi. Çelik, 2017 yılına kadar bu koltukta oturdu. Çelik’in göreve gelişinin 27 gününde, dönemin Tarım Reformu Genel Müdürü Doç. Dr. Gürsel Küsek başta olmak üzere, TİGEM Genel Müdürü Mehmet Halis Bilden, TMO Genel Müdürü Mesut Köse gibi Mehdi Eker döneminin hemen hemen tüm üst düzey bürokratları görevden alındı. Bu tayinler, TARBİL projesinin sonunun başlangıcını işaret ediyordu.
Tarım Verileri ve Soruşturmalar
TARBİL’deki bu kırılmanın ardından, Tarım Bakanlığı ve İTÜ hakkında iki yıl boyunca birçok soruşturma yürütüldü. Ancak, bu soruşturmalar sessiz sedasız kapatıldı. İTÜ’ye, veri sağlayıcılara ve uydulara ödemeler transfer bütçeleri üzerinden devam ettirilerek, 2017’ye kadar veri akışı sürdü. Eş güdüm olmaksızın veriler, İTÜ’de toplanmaya devam etti. “Büyük Veri” parçalanarak, bazı bankalara, özel şirketlere ve uluslararası şirketlere dağıtıldığına dair ciddi iddialar ortaya atıldı.
Örneğin, 2016 yılında İngiltere Büyükelçiliği Tarım Bakanlığı yetkililerine toplantı çağrısı yaparak, kurulan bilgi sistemine teknik destek verebileceklerini ifade etti. Bu ve benzeri birçok gelişme sürecin ilginç yanlarını ortaya koyuyor. 2019’da Bakanlığın tüm ilgili personeli, Ankara’da Via Power’da IBM yetkililerine üç gün süreyle konu hakkında brifing vermeye çağırıldı. IBM ile “büyük veri” paylaşımı yapıldı. Proje üzerindeki ilgi devam etti ve Ankara ile İstanbul’da birçok yapı bu konuda girişimlerini sürdürdü.
İTÜ’nün kendi elinde kalan yaklaşık 7 petabyte büyüklüğünde ve 1000’i aşkın diskette saklanan verileri, teknik ve tahsisat yokluğu nedeniyle muhafaza etmekte zorluk yaşadığı ve bu yüzden verilerin yok olma tehlikesi altında olduğu ifade ediliyor. Toplanan ve işlenen toplam veri havuzu 8.4 petabyte büyüklüğündeydi. Bu süreçte, günde 160 bin yüksek çözünürlüklü ürün görüntüsü elde edilip işlendi. 32 milyon 500 bin tarım parseli sayısallaştırıldı ve her birine elektronik kimlik numarası verildi.
Türkiye Tarım Gıda Çevre Meclisi Oluşumu
Yukarıda özetlediğim rapor, yaklaşık iki yıl önce Kemal Berişler geniş bir ekiple hazırlamıştı. Eski Kültür ve Turizm Bakanlarından Bahattin Yücel, bu raporu 7 Ağustos 2024 tarihinde kamuoyuyla paylaştı. İleri sürülen iddialar ve çalışmanın akıbeti hakkında Mehdi Eker’in yorumları önemli olacaktır. Kendisi de çiftçi olan Berişler’i aradığımda, “Ulusal Tarım ve Gıda Birliği Derneği (UTGB-D) olarak önümüzdeki günlerde ‘Türkiye Tarım, Gıda ve Çevresinin Hali ve Geleceğin Acil Sorunları Üzerine Duyurumuzdur’ başlıklı bir manifesto hazırladık” bilgisini verdi.
1 Nisan 2020 tarihinde kurulan UTGB Derneği; çevrenin korunması, sağlıklı, temiz ve güvenilir gıda temini, tarım, hayvancılık ve gıdayı ilgilendiren her türlü odak, küçük çiftçinin/köylünün korunması, desteklenmesi ve örgütlenmesi konularında bilimsel araştırmalar ve pratikler yapan gönüllü bir kuruluş olarak faaliyet göstermektedir. UTGB-D kurucusu Berişler, “tarımda bütünleşik yaklaşım” üzerine vurgu yapıyor.
Tarım sektörünü bütünleşik olarak ele almak, hem süreç (girdiler, üretim, pazarlama, örgütlenme, politikalar) hem de taraflar (tedarikçi, çiftçi, tüccar, sanayici, ihracatçı, bakanlık) açısından yeniden kurgulamayı hedefliyor. UTGB Yönetim Kurulu Başkanı Nergis Çoşkuner, Batı koordinasyonunda “Türkiye Tarım Gıda Çevre Meclisi” kurmak üzere yola çıkmışlardır. Bütünleşik eylem noksanlığının, orman yangınlarından madenciliğe terk edilen tarımsal arazilere kadar geniş bir alanda yaşanan tarım/kırsal yaşam/gıda kırımının ilacı olduğunu deneyimliyoruz!